Verdriet verandert je wereld. Je bent je minder bewust van de wereld om je heen, terwijl je innerlijke wereld zich verdiept door vragen die zich onontkoombaar aan je opdringen. Dat proces wordt op verschillende niveaus beïnvloedt. Ik ga daarbij uit van lichaam, ziel en geest. Tussen die drie entiteiten is een continue beweging en interactie gaande. En met het verdriet, maar ook met liefde en geluk, komen die drie entiteiten heel intens bij elkaar. Je voelt het verdriet, je zit in dat verdriet, en het raakt aan iets essentieels in je ziel. Maar niet alleen je ziel. Ook in je lichaam en geest en in de interactie tussen die drie.

Het geweten voeden

Het intrigerende is dat het lichaam de nacht nodig heeft om te ontspannen, te regenereren. De geest daarentegen, doet in de nacht iets anders. In de ruimte van de ziel neemt hij ‘s nachts afstand en beschouwt het leven op een andere wijze. Het gevolg van die interactie is dat zowel de vragen die met het verdriet naar voren komen als het antwoord op die vragen zich verdichten. De geest beschouwt het vanuit een wereld waarin de energie zit om dingen te accepteren. Om het verdriet een plek te geven. De verhoudingen te zien. Zo stelt de geest een mens in staat om verdriet uit de zielige context te halen. Weer ruimte naar voren te geven. Ook het geweten wordt ermee gevoed. Het geeft morele energie. Klopt het wat ik doe? Zie ik de ander wel?

Dynamiek

Het verdichten van vraag en antwoord is een dynamisch proces waarin het harmonische aan alle kanten door twijfel en hartstochtelijke emoties uit evenwicht wordt gebracht. Het harmonische betekent hier dat je ontzettend graag wilt dat het voorbij is. Dat de harmonie zich herstelt. Eerdere ervaringen met verdriet zijn daarbij van belang, omdat de dynamiek tussen lichaam, ziel en geest een mens in staat stelt die ervaringen te benutten en zo het verdriet accepteren. De harmonie te herstellen. Zo heeft elke geest zijn eigen geschiedenis en zijn eigen bagage, maar ook zijn eigen beperkingen en mogelijkheden.

Verdriet is niet altijd het directe gevolg van iets. Uit het een volgt vanzelfsprekend het ander. Je kunt verdriet ook sturen. Je kunt invloed hebben op vorm en inhoud van je eigen verdriet. Niet in de zin van: stop het weg. Maar bijvoorbeeld in een creatief proces. In een gedicht bijvoorbeeld.  Door 49 woorden te kiezen die je uit een situatie optillen. De emotie op zo’n manier te beschrijven dat het verdriet niet langer leidend is, maar juist de schoonheid van het leven wordt geraakt.

Of verdriet je overkomt of niet, we zijn niet heel erg goed in het positioneren van verdriet. Het te zien als een diepere waardering van de relatie met jezelf en je directe omgeving.

Rituelen

Het omgaan en sturen van verdriet is natuurlijk ook cultuurgebonden. Ik heb in Suriname gewoond. Daar heb ik begrafenissen meegemaakt. Op die begrafenissen ontstaan verschillende rituelen die het mogelijk maken dat deelnemers, maar ook toeschouwers, hun verdriet juist konden laten zien. Met die rituelen werd het verdriet rond de overledene (die niet meer zichtbaar, tastbaar en benaderbaar is) op een specifieke manier en op dat specifieke moment getoond. Zo kun je blijven verwijzen naar dat moment. Ook bij latere ervaringen met de dood of begrafenis. Op die manier komen ervaringen met elkaar in verbinding te staan. Ze krijgen een relatie.

Verdriet komt terug

Die begrafenissen zijn van een fantastische schoonheid. Alleen al de kleding en de rituelen daar omheen. Van hoe je je haar draagt. Met wie je bent. Welke mensen zetten het verdriet aan? Welke mensen helpen je? Welke mensen houden je tegen? Teveel om op te noemen. Dat vond ik intrigerend. Hoe je verdriet een plek gunt in het vervolg van je leven. Verdriet is ook zorgen dat je jezelf op de toekomst voorbereid. Het verdriet op de goede plaats hebben, betekent een relatieve vrijheid voor je toekomst. Op het moment dat je verdriet op een verkeerde plaats zit, beperkt dat ook je ontwikkeling in de toekomst. Dan krijg je dat verdriet weer terug in een andere vorm. Wellicht niet herkenbaar.

Verdriet moet je aandacht geven. Pas dan kan het een plek krijgen. Door verdriet te weinig aandacht te geven, pot het zich op. De stroom slipt dicht. Je raakt beperkt. Het wordt lomp en onbestuurbaar. Het beheerst jou in plaats van andersom. Als je verdriet daarentegen wel aandacht geeft. Wel een plek weet te geven, dan blijf je in beweging. Ook je beeld van de toekomst blijft open en dynamisch.

Acceptatie

Sommige gebeurtenissen, waarvan je eigenlijk vindt dat je die beter had moeten doen, blijf je je herinneren. Die blijven maar terugkomen. Tot het moment waarop je erkent dat je daar iets mee moet doen. Acceptatie kan daar een rol inspelen. Je geeft toe dat je iets anders had moeten of kunnen doen. Je accepteert dat je niet het juiste hebt gedaan. En in sommige gevallen is het mogelijk om dat te delen met de mensen die daar ooit bij betrokken waren. Dat geeft het een plek. Daarmee komt het tot rust.

Acceptatie wil overigens niet altijd zeggen dat je het anders had moeten doen. Het feit dat je jezelf ergens rekenschap van geeft is ook een vorm van acceptatie. Ik heb het zo gedaan. Ik had het niet anders kunnen doen. Ik geef het daarmee plek.

Verdriet is een vorm van weerstand. Een weerstand om het leven te beheersen en er grip op te houden. De emotie is het sturende mechanisme. Hoe groter het verdriet, de emotie, hoe groter de weerstand die je probeert te overwinnen. Of opbouwen, want je kunt weerstand ook bewust opbouwen. Het verdriet, de weerstand, helpt je ontwikkelingen een plek te geven. Het werkt als een waardevolle bumper. Het helpt gebeurtenissen te verwerken en bewust een plek te geven.

Je kunt er ook te ver in gaan. Sommigen zeggen: deze vertraging komt mij prima uit. Het Calimero-effect. Er lekker in blijven hangen, maar dan gebeurt er niks. Sterker, je raakt uit evenwicht. Je bent en komt niet in de juiste balans naar de toekomst.

Verdriet geeft een mooi beeld van vertraging. Dat zie je goed bij kinderen die in hun verdriet blijven. Naarmate kinderen meer gekwetst zijn, of zoals dat heet, onveilig gehecht zijn, blijft het verdriet langer hangen. Dat is een vertraging. Een vertraging om het leven te accepteren.

Primaire beperkingen

Het komt er op neer dat kinderen die onveilig gehecht zijn, moeite hebben met het doorgronden van sociale systemen. Hoe zit de wereld in elkaar?  Gewoon: waarom rijdt die auto daar, en waarom moet ik daarin? Alsof de onthechting en het verdriet heel primaire beperkingen oplevert. Bij een kind dat onveilig gehecht is, ontbreekt de herkenning van vanzelfsprekende systemen. Het vertrouwen in die vanzelfsprekendheid wordt niet bevestigd door zijn of haar gedrag. Dat is de vertraging die hier wordt bedoeld. En die leidt, als het kind wat ouder is, tot het niet nemen van verantwoordelijkheid. Gewoonweg niet kunnen nemen. Want bij het nemen van die verantwoordelijkheid ervaren ze de weerstand door verdriet. Daardoor verloopt het traag.

Hechting van kinderen vraagt een goede bodem. Als je kijkt naar kinderen die in instituten wonen, dan zie je dat ze moeten leven  met relatief afstandelijke mensen. Medewerkers die drie keer per 24  uur een dienst draaien. En daar moet dan de hechting uit ontstaan. Dat lukt gewoon niet. Als ze in die context moeten praten over hun problemen, ontstaat er geen nieuwe waarde.

Wat wel waarde genereert is een sociale veilige relatie waarin kinderen weer onderdeel worden van gezin. Een leefvorm van waaruit wordt geprobeerd die hechting te ondersteunen. In zo’n context kan het kind weer vertrouwen krijgen in zichzelf. Zo kan het vriendschapsgevoel van het kind naar zichzelf en naar zijn omgeving zich ontwikkelen.

Intrigerend fenomeen

In die nieuwe context zie je dat hele kleine dingen het gedrag een geweldige positieve impuls kunnen geven. Het kind krijgt zelfvertrouwen, gaat dingen doen, neemt initiatieven. Pas dan nemen de beperkingen waardoor het verdriet, en daarmee ook de vertraging, is ontstaan, af. Dat is een zeer intrigerend fenomeen. Het komt overigens nooit weer helemaal goed. Achteraf kun je een goede hechting nooit meer volledig realiseren. Je kunt wel tot nieuwe en betere proporties aanbrengen.  Zodanig dat het zelfvertrouwen weer een plek kan krijgen.

Het verdriet van een kind dat zijn huiselijke situatie heeft moeten loslaten, kan zich vertalen in een specifiek mantra. Bijvoorbeeld de jarenlange herhaling dat het bij zijn moeder wil wonen. In dat beeld is eigenlijk geen verandering te brengen. Pas op het moment dat je hem bij zichzelf laat komen en laat zien dat hij, zonder die moederbinding, ook al heel veel waard is. Pas dan is er verandering mogelijk.

Het knippen, op jonge leeftijd, in dit soort veilige relaties, is zo desastreus dat het verdriet nauwelijks meer wordt ervaren als verdriet. Het wordt een kracht om te overleven. Afstand te houden. Het zorgt ervoor dat het leven behapbaar wordt. Dus daar heb je die vertraging. En dat herstelt zich niet meer. Dat heeft een onvoorstelbare werking op zo’n jong kind.

De waarde van het verdriet is in zo’n situatie simpelweg overleven. Zorgen dat er een vertraging ontstaat door het verdriet niet te positioneren. Het blijft als het ware log op je liggen. En vervolgens kijk je of er ergens toch een gaatje zit waar bij wijze van spreken het water stroomt. Zodat je dat maar kan volgen.  Maar verder is voor het kind het onbestuurbaar, onbenaderbaar en onbegrijpelijk.

Als je als kind niet veilig in je omgeving zit. Al je niet veilig in relatie met je  omgeving staat, sta je ook niet veilig ten opzichte van jezelf. Je kunt jezelf niet doorgronden. Je herkent dat proces niet. Dat geeft een gebrekkige hechting en zorgt ervoor dat je uiteindelijk in het verdriet blijft steken. En dan komt de overlevingsstrategie met de rituelen en de mantra’s. Die zorgen ervoor dat iemand in zijn beperking wordt vastgehouden.  Het wordt een dwang. Het wordt leeg en krijgt een vorm van agressie.  In welke zin dan ook, er is altijd agressie. Een onmachtsituatie die leidt tot agressie.

De oplossing, of beter de oplossingsrichting, voor het gebrek aan hechting zit in het moment waarop kinderen waardering krijgen voor hetgeen ze goed doen. Als de balans van positief en negatief wordt aangeraakt. Op het moment dat ze niet langer alleen op hun negatieve gedrag worden gewezen. Dat geeft het kind een eerste duiding van de vraag: kan ik deze persoon vertrouwen? Vaak is er wel tijdelijk vertrouwen. Een periode van een paar weken, een paar maanden soms. En dan breekt pas eigenlijk de periode van echte de vraag aan: is deze mens te vertrouwen of niet? Soms duurt het jaren. En of het leidt tot echt herstel van de hechting, wordt vaak ook pas jaren later duidelijk. Meestal kun je concluderen dat het slechts iets is opgeschoven.

Dat er aandacht is voor de positieve kant van de balans en de waardering daarvoor wil overigens niet zeggen dat het negatieve gedrag uit beeld is. Ook daar moet aandacht naar blijven uitgaan. Door het negatieve niet toe te dekken help je immers het positieve te ontwikkelen.

Mensen die intens verdriet hebben, ervaren de wereld anders. Onder invloed van de grote emotie en energie van het verdriet kom je onontkoombaar voor keuzes te staan. Die keuzes dringen zich dusdanig op dat de werkelijkheid, de wereld, als het ware door een andere filter binnenkomt . Je bent je op een andere manier bewust van wat er om je heen gebeurt.

Dat andere, maar tegelijkertijd geïntensiveerde bewustzijn, werkt twee kanten op. Het werkt naar buiten en naar binnen toe, naar je innerlijke wereld. Daar dringen zich vragen op als: waar sta ik, wat doe ik, wat wil ik? Die vragen gaan volledig op in het verdriet. Dat maakt dat er diepte in komt. Het is een intens zoeken naar ruimte in spanning.